Неліктен Қазақстанда трансплантология дамуын тоқтатты және оған деген сенімді қайтаруға бола ма? Vласть бұл туралы Денсаулық сақтау вице-министрі Ажар Ғиниятпен сөйлесті.
- Ажар Ғиниятқызы, қазір Қазақстанда аман қалуға үміті жоқ дерлік 3,5 мың адам тұрады. Олардың барлығы донорлық ағзаларды ауыстырып қондыруға мұқтаж. 2017 жылы отандық трансплантологияда күрт құлдырау басталды, ол әлі де жалғасуда. Биылғы жылы қайтыс болғаннан кейінгі донорлықтың бір ғана фактісі болды. Бұл ішінара коронавирусқа байланысты, бірақ тек оған байланысты деп айтуға болмайды. Қазіргі жағдайды қалай түсіндіресіз?
- Мен 2012 жылдан бастап Қазақстанда трансплантологияны дамытумен айналысқан Денсаулық сақтау министрлігі мамандарының бірі болдым. Бұл жүрек трансплантациясы алғаш жасалған жыл. Бірақ ол мүмкін болуы үшін біз үлкен дайындық жұмыстарын жүргіздік. Содан кейін баспасөз конференциялары өтті, үгіт болды. Жалпы, насихат трансплантологияны дамыту үшін өте маңызды, бұл туралы тек медицина қызметкерлері ғана емес, пациенттердің өздері, қоғамдық ұйымдар, дін қайраткерлері де айтуы керек. Бұ лортақ іс. Сол кезде, 2012 жылы бәрі тез дами бастады. Бұл салаға көп ақша жұмсалды, Ресейден, Беларуссиядан, Чехиядан және басқа да Еуропа елдерінен үздік трансплантологтар шақырылды. Бір-екі жыл жұмыс өте белсенді болды. Бізге сол Беларусьтен мамандар келгенде, олар жылдар бойы құрылуы тиіс жүйені біздің бірнеше жылда құруымызға таң қалған еді.
- Содан кейін не болды?
- Не болды? Осыдан он жыл бұрын біз осы бағытты дамытуға дайындалып, трансплантологияға қатысты «Халық денсаулығы және денсаулық сақтау жүйесі туралы» кодекстің нормаларын талқылап, заңға тәуелді актілерді әзірлеген кезде, бізге бұл мәселеге өте байыпты қарау керектігі ескертілген еді. Біз бұған өте мұқият қарадық. Іс ілгері жылжыды. Бірақ содан кейін қоғам трансплантологтардың қылмыстық істеріне тап болды.
- Сіз Ғани Құттымұратов пен Абылай Донбайға қарсы қылмыстық іс жайлы айтып отырсыз ба?
- Және де Ақтөбедегі дәрігерлерге қатысты іс жайлы…
- Дәрігерлер қайтыс болған жігіттің ағзаларын туыстарының келісімінсіз ауыстырып қондыру үшін алған жағдай ма?
- Иә. Бірақ, сол кезде заңда: егер адам тірі кезінде қайтыс болғаннан кейінгі донорлықтан бас тартпаса, ол донор бола алады делінген.
- Бұл қылмыстық істер трансплантологияны артқа тастады ма?
- Бұл себептердің бірі. Біз осы саладағы бір қылмыстық іс трансплантологияның дамуын он жылға шегеруі мүмкін екенін басқа елдердің тәжірибесінен білдік. Бірақ бастапқыда халық трансплантацияға сенді! Адамдар оның қажет екенін түсіне бастады. Біз заңда ағзаларды сатуға тыйым салынған деп жазылғанын қайталап отырдық. Заң донорлықтың негізі тек гуманизм мен альтруизм екенін нақты реттейді. Кенеттен ақша мәселесін қозғайтын қылмыстық істер пайда болды. Трансплантолог дәрігерлер- сирек мамандар. Тергеуге түскендер ірі клиникаларда жұмыс істеді. Оларға қатысты қылмыстық іс қозғалған кезде... Бұл қоғамның сеніміне байланысты өте маңызды бір жағы. Тағыбір жағы –дәрігерлердің қорғалуы. Заңның қорғалуында екенін білмесе, олардың қайсысы ағзаларды ауыстырып қондыруға мұқтаж пациенттердің өмірін құтқарғысы келеді? Мүмкін бірнеше жыл бұрын бұл жағдайға әсер еткен осы шығар. Трансплантологиямен айналысатын клиникалардағы жұмыс тоқтатылды.
- Мүмкін салдарынан қорыққандықтан, орындардағы дәрігерлердің ықтимал донорлар туралы хабарлауға мүдделі еместігін көрдіңіз бе?
- Ия, мүмкін қорқатын да болар. Бұл 2020 жылдың шілдесінде «Халық денсаулығы және денсаулық сақтау жүйесі туралы» жаңа кодекс пайдаболғанға дейін басталды. Бұл Кодексте ағзалар донорлығына қатысты көптеген жаңа, нақтырақ және қатаң ережелер пайда болды. Жағдайға теріс әсер еткен тағы бір себеп – коронавирустық инфекцияның пандемиясы. Ел ішіндегі аймақтар арасында шекаралар жабылған кездер болғаны есіңізде болар. Бұл тек трансплантацияға ғана әсер етпеді: біз бұрын көрсеткен жоғары технологиялық медициналық қызметтердің көптеген түрлерінің саны азайды. Адамдар бұл көмекті ала алмады. Трансплантация бөлімшелері болған клиникалар ковидтік стационарлар ретінде жұмыс істеді.
- Мұның бәрі болды, бірақ менің ойымша, коронавирус туралы ғана емес, денсаулық сақтау жүйесіндегі басқа да проблемалар, соның ішінде трансплантологияны ілгерілету туралы айту керек. Сіз кем дегенде бес-жеті жыл бұрын болған көрсеткіштерге оралу үшін бірдеңе жасауды жоспарлаудасыз ба? Ашығын айтқанда, Денсаулық сақтау министрлігіне ағзалар донорлығын дамыту тақырыбы аса қызықты емес деген пікір бар.
- Мен сізбен келіспеймін. Коронавирустық инфекциямен күрес тақырыбы бұрыннан белгілі себептермен басты тақырып болды. Денсаулық сақтау министрлігі аурудың таралуын оқшаулау үшін жұмыс жасады. Жағдай сәл тұрақтанған кезде емханалар мен ауруханалар штаттық режимде жұмыс істей бастады. Біз үшін басқа нозологиялары бар пациенттердің зардап шекпеуі маңызды болды. Біз бүгін стационарлардың ковидті ретінде ауыстыруға мұқият қараймы…
- Демек, Денсаулық сақтау министрлігі трансплантология туралы ұмытқан жоқ па?
- Ұмытқан жоқ. Өткен жылы қайтыс болғаннан кейін донорлықтан тірі кезінде бас тартуды немесе келісімді ресімдеудің электрондық қызметі пайда болғанын білесіздер. Ықтимал донорлардың тіркелімі бар. Кодексте жаңа нормалар пайда болды, жүйе ашық бола бастады, ағзаларды ауыстырып қондыруға мұқтаж науқастар өздерін электронды күту парағында көреді. Жергілікті әкімдіктер деңгейінде ағзаларды тірі кезінде ауыстырып салу жағдайында донор мен реципиент арасындағы туыстық мәселелерін өздері шешетін этикалық комиссиялар жұмыс істеуі тиіс. Бұған дейін бұл мәселеге дәрігерлер қатысқан. Бұл механизмді автоматизмге жеткізу керек. Бүгінде ол жергілікті атқарушы органдардың, денсаулық сақтау басқармаларының деңгейінде тежелуде. Бірақ тұтастай алғанда заңнамалық деңгейде көп нәрсе өзгерді. Осы нормалардың арқасында трансплантологтар өздерін сенімді және қорғалған сезінуі керек.
- Бұл қазірдің өзінде қабылданған нәрсе. Бірақ, әрине, жоспарлар, ұсыныстар бар шығар?
- Жоспарлар көп. Мысалы, сарапшылар қайтыс болғаннан кейінгі донорлықтың дамуына үлес қосатын клиникаларды ынталандыру тетіктерін әзірлеу керек дейді. Әр аймақта донорлық стационарлар жұмыс істейді (әдетте, бұл үлкен көпбейінді ауруханалар), оларға инсульт немесе бас жарақаттары бар адамдарды әкеледі. Бұл дәрігерлер мидың өлімін растай алатын диагноздар. Мұндай орталықтарда трансплант-үйлестірушілер бар. Айтпақшы, жақында мамандықтар номенклатурасында "трансплантациялық үйлестіруші" деген жол пайда болды. Қазір бұл бөлек лауазым. Бұрын ол болмаған және бұл функцияны (көбінесе қоса атқару бойынша) донорлық стационар дәрігерлерінің бірі қабылдаған. Осындай мамандарды оқыту бойынша бағдарламалар әзірленді. Олар қайтыс болған адамның туыстарымен сөйлеседі, оның қайтыс болғанын, бірақ басқа адамдардың өмірін сақтап қалуы мүмкін екенін түсіндіреді. Өткен жылдардың тәжірибесіне сүйенсек, Қазақстанда туыстары ағзаларды алуға белсенді түрде келісім берген клиникалар мен өңірлер бар. Және де мұндай тіпті болмаған облыстар да бар. Мұндай айырмашылықтың қайдан шыққанын түсіну және осы бағытта жұмыс істейтіндерді қолдау қажет. Бұл ағзалық донорлық пен трансплантологияны дамыту тұжырымдамасының жобасында бар ұсыныстардың бірі. Қазір оны Денсаулық сақтау министрлігі әзірлеп жатыр.
- Менің білуімше, кейбір сарапшылар ықтимал донорлар туралы есеп бермейтін клиникалар мен транспланттаушы үйлестірушілерге айыппұл салуды ұсынуда. Мұндай тәжірибе кейбір елдерде бар. Логикасы мынада: үйлестіруші мидың өлімі расталған пациент туралы хабарламады, демек, ол бірнеше адамның өмірін құтқаруға мүмкіндік бермеді. Сіз бұған қалай қарайсыз?
- Мен кез – келген жазалау шараларына қарсымын-олар жұмыс істемейді. Үйлестірушілерді оқыту керек, сол кезде олар өз жұмыстарын жақсы орындайды. Мұның бәрі тек оларға байланысты емес екенін түсіну қажет. Халық арасында насихаттау өте маңызды, оны, жоғарыда айтқанымдай, ортақ күш-жігермен, соның ішінде пациенттік ұйымдарды тарта отырып жүргізу қажет. Бұрын Денсаулық сақтау министрлігі ағзалық донорлықты насихаттау бойынша әлеуметтік тапсырыстарды сүйемелдейтін. Біз бұл тәжірибені қайтарғымыз келеді. Тұжырымдаманы талқылаған кезде, өлімнен қайтыс болғаннан кейінгі донорлардың туыстарын қолдау, мысалы, жерлеу жәрдемақысын беруді заңнамалық деңгейде қарастыру туралы ұсыныс болды. Бірақ ол қолдау таппады. Себебі бұл ақшамен байланыстыруға болмайтын сала. Біз бұл адамдарды қолдаудың басқа жолдарын іздейтін боламыз.
- Ағзалық донорлықты дамыту тұжырымдамасы қашан қабылданады?
- Жыл соңына дейін біз оны қабылдаймыз және келесі жылдан бастап онда қарастырылған шараларды белсенді түрде енгізе бастаймыз. Жоспар үш жылға есептелген.
- Неліктен Денсаулық сақтау министрлігі ағзаларды ауыстырып қондыруға мұқтаж адамдарға шетелде емделуге квота беруді тоқтатты?
- Біз бұрын пациенттерімізді қабылдаған елдерден ресми хаттар алдық. Бұл ең алдымен Үндістан және кейбір Еуропа елдері. Ковид басталды, адамдар отанына оралуы керек еді. Содан кейін сол Үндістанда заңнама өзгерді: бұрын олар ағзаларды ауыстырып қондыру бойынша операцияларды шетелдіктерге де жасайтын, қазір заң бұл тәжірибені шектеді. Міне, негізгі себептер. Негізінде, біз ағзаларды ауыстырып қондыруды қажет ететін адамдарды шетелге жіберетін көрсеткіштер тізімін өзгерткен жоқпыз. Әлемдегі жағдай біртіндеп жақсарып келеді, бірақ әзірше қазақстандық пациенттерді басқа диагноздармен да қабылдау өтінішіне көптеген клиникалар бас тартумен жауап береді.
- Демек, квота беруді әзір жалғастырмайсыздар ма?
- Егер біз осындай операциялар жасалатын елдерден рұқсат алсақ, жалғастырамыз.
- Менің білуімше, трансплантология дамыған Беларусь осындай операцияларға мұқтаж азаматтарымызды қабылдауға дайын. Тіпті ковидтік шектеулерге қарамастан. Бірақ Денсаулық сақтау министрлігі квота бермейді және адамдар емделуге ақшаны әлеуметтік желілерде жинауда.
- Егер елдер біздің пациенттерімізді қабылдайтын болса, біз осы нұсқаларды қарастырамыз.
- Бірақ олар қазірдің өзінде қабылдайды! Басқаша тұжырымдайын: Денсаулық сақтау министрлігі квоталар беру ережелеріне өзгерістер енгізуді бірнеше жылдан бері ел ішінде мұндай операциялар іс жүзінде жасалмайтындығына байланысты жоспарламайды ма? Бүйрегін ауыстыруды қажет ететін адам мұндай операцияларды Қазақстанда да жасауға болатындықтан квота ала алмайды. Бірақ іс жүзінде, жоғарыда айтқанымыздай, қайтыс болғаннан кейінгі донорлар жоқтығынан, олар жасалмайды. Адамдарға үміт артатын ештеңе жоқ. Мүмкін, емдеуші дәрігерлердің пікірінше, донорлық ағзаны жақын арада алмаса, өлім қаупі бар пациенттерге квота беру керек шығар?
- Жақында Қазақстанда бас штаттан тыс мамандар институты қайта жанданғанын білетін боларсыз. Олардың әрқайсысы сараптамалық комиссиялар құрады, осы саладағы ең үздік мамандарды жинайды. Олар саланың дамуы үшін өз ұсыныстарын береді. Біз трансплантолог мамандарға Сіз көтеріп отырған мәселені қарастыруды ұсынамыз. Егер олар: осылай істеу керек десе, әрине, Денсаулық сақтау министрлігі оны қолдайды.
- Бірақ пациенттерге құлақ асу керек - олар мүдделі тарап қой.
- Біз пациенттік ұйымдарды да шақырып, тыңдайтын боламыз.